Introduction door Michel Poivert Wie is bang voor kunstmatige intelligentie? Fotografen misschien, maar zeker niet allemaal! Op het gebied van AI blijft fotografie een voorbeeld. Het fotorealistische aspect van de beelden herinnert ons eraan dat de productie van visuele gegevens voortkomt uit foto’s die zijn opgeslagen in digitale geheugens. Zelfs als ze geen nieuwe opnames meer maken, kunnen fotografen blijven creëren met de elementen die in deze databanken zijn opgeslagen. Buiten het folkloristische gebruik van hyperfakes (deepfakes), waarmee AI-beelden vaak worden geassocieerd, onderzoeken fotografen hier de mogelijkheden van technologie om de wereld te verbeelden. Zichtbaar/Zegbaar De generatieve AI’s die in deze tentoonstelling centraal staan, werken volgens het principe van text to image. Hun kracht ligt in het vermogen om te leren via het model van diepe neurale netwerken (deep learning), met behulp van zogenaamde Generative Adversarial Networks (GAN’s). Deze algoritmen leren door training in een datacenter en kunnen vervolgens inhoud genereren vanuit een natuurlijke taalprompt. Maar waar halen AI’s de miljarden gegevens vandaan waarmee ze beelden creëren? Uit latente ruimtes. Deze term verwijst naar de «latente afbeelding» in analoge fotografie, de onzichtbare foto op de film die zichtbaar wordt door ontwikkeling in de donkere kamer. Latente ruimtes zijn onzichtbare datavelden waarin woorden aan beelden worden gekoppeld (indexering). Deze koppelingen worden gecodeerd en opgeslagen in een multidimensionale ruimte, toegankelijk via coördinaten. Latente ruimtes vormen dus dynamische reservoirs van gegevens, die door AI op basis van prompts kunnen worden gecombineerd. AI’s bevatten echter alleen wat in hun databank is opgenomen. De mogelijke combinaties zijn echter eindeloos en afhankelijk van het moment. AI-beelden kunnen worden beschouwd als momentopnamen uit deze latente ruimte. Toch zijn er filters die grenzen stellen, zoals het uitsluiten van «ongepaste» onderwerpen om morele of politieke redenen. Fotografen worden vooral tekstschrijvers (promptmakers). De taal wordt performatief: wat gezegd wordt, wordt een beeld. Zo evolueren we van fotografie (schrijven met licht) naar promptografie. Het beschrijven van beelden wordt belangrijker dan het visueel creëren ervan. Waar vroeger het bijschrift een beeld volgde, gaat nu het zichtbare vooraf aan het zegbare. Fotografen spelen met de reacties van AI op hun prompts. Deze kunnen verfijnd worden, zodat de AI steeds overtuigender resultaten levert. Toch blijven verrassingen en fouten – hallucinaties of confabulaties – veelvoorkomend. Deze esthetische afwijkingen, analoog aan psychologische geheugenfouten, worden door kunstenaars creatief benut. Een AI-beeld herken je vaak aan zijn vermogen om bizarre, hybride creaties te genereren. Recursiviteit/Uchronie Generatieve algoritmen nodigen uit tot het verkennen van onze verbeelding. Door gegevens uit latente ruimtes te gebruiken, onthullen ze de inhoud van onze visuele cultuur. Is het niet alsof we in onze collectieve herinneringen «fotograferen»? De door AI gegenereerde beelden, spiegelend aan onze verbeelding, laten fotografen toe om onze geschiedenis te herinterpreteren en alternatieve scenario’s te construeren. Deze visuele partituren bouwen voort op recursiviteit – een voortdurend terugkeren naar wat al bestaat. Zijn we daarmee ver verwijderd van Roland Barthes’ beschrijving van fotografie in La Chambre claire als «ça-a-été»? Maar in latente ruimtes wordt de werkelijkheid al vooraf gefilterd door beelden en woorden. In tijden van crisis rond de waarheid zijn het valse en het ware inwisselbaar geworden. Fotografen kiezen echter een derde weg: die van de verbeelding en alternatieve fictie. Het doel is niet een perfecte illusie, maar het creëren van mogelijke werelden. Fotografen worden visionairs die met behulp van counterfactual history verhalen herschrijven en onzichtbare waarheden blootleggen. Fotografie onthult zo een nieuwe kracht: het vermogen om het onwerkelijke te benutten om onze verbeelding te verrijken en de beelden en verhalen te regenereren die we nodig hebben. AI verschuift ons tijdsbesef naar een uchronie: een herschreven geschiedenis op basis van alternatieven. Sommige fotografen herinterpreteren daarbij de geschiedenis van fotografie zelf en het gebruik van archieven. Digitale herinneringen vormen een oneindig doolhof die schimmen van vergeten beelden herbergt, zoals sporen van het verleden die onze tijdsbeleving verstoren. De retro-futuristische esthetiek van AI-fotografie weerspiegelt deze omkering van temporele polariteiten. Tegelijkertijd geeft de vloeibaarheid van AI-gegenereerde vormen een unieke plasticiteit aan deze beelden. AI biedt een morfogenese van beelden die ze een bijna levende uitstraling verleent. Utopie/Dystopie? Welke werelden laat AI ons verbeelden? Een vervreemdende realiteit vol herschreven herinneringen, of de belofte van nieuwe, bevrijdende verhalen? De hybride wezens – onheilspellende cyborgs of ontwrichtende robots – kunnen ook fantastische figuren zijn die onze trauma’s helen. Fotografen spelen hierin een sleutelrol. Hun creaties onthullen zowel het potentieel als de grenzen van AI. Ze belichten de schimmige aard van deze technologie. Fotografen, ooit getuigen van de werkelijkheid, worden sjamanen die reizen in ruimte en tijd begeleiden. AI-fotografie past niet in het idee van vooruitgang. De visuele verhalen van fotografen onthullen geen moderne toekomst, maar suggereren eerder een spectrum van mogelijkheden. Wat leert AI ons over fotografie? Misschien dat fotografie nooit het medium van de werkelijkheid is geweest dat we dachten. Post-fotografen, neo-fotografen of beter gezegd promptografen, bieden ons een alternatieve benadering van beelden in het tijdperk van de aandachtseconomie. Voor hen geldt: kijken is niet langer mogelijk zonder te verbeelden. - Michel Poivert, fotografiedeskundige en co-curator van de AImagine tentoonstelling